Ô nhiễm nguồn nước: Thực trạng, nguyên nhân và biện pháp khắc phục

Tình trạng ô nhiễm nguồn nước đang gia tăng đáng kể, tạo ra mối lo ngại lớn trên toàn cầu, đặc biệt là tại Việt Nam. Vậy, chúng ta cần hiểu rõ thế nào là ô nhiễm nguồn nước, những nguyên nhân chính gây ra vấn đề này, và các biện pháp cần thiết để giải quyết nó. Bài viết này sẽ cung cấp một cái nhìn sâu sắc về những vấn đề đó.

Ô nhiễm nguồn nước là gì?

Ô nhiễm nguồn nước là sự suy giảm chất lượng của các thủy vực tự nhiên như sông, hồ, biển và nước ngầm, do sự xâm nhập của các chất độc hại hoặc ô nhiễm. Những chất này, từ chất thải công nghiệp và sinh hoạt đến hóa chất nông nghiệp và kim loại nặng, làm cho nước không còn an toàn cho con người và hệ sinh thái.

Tình trạng này phát sinh khi các chất thải từ hoạt động sản xuất, nông nghiệp, đô thị và sinh hoạt không được xử lý đúng cách, dẫn đến việc xả thải trực tiếp hoặc gián tiếp vào nguồn nước. Hậu quả là, nước bị ô nhiễm không thể sử dụng cho sinh hoạt, sản xuất, nông nghiệp hoặc nuôi trồng thủy sản, đồng thời gây hại cho các loài sinh vật thủy sinh và môi trường xung quanh.

Thực trạng ô nhiễm nguồn nước hiện nay

Ô nhiễm nguồn nước đang gióng lên hồi chuông cảnh báo trên phạm vi toàn cầu, trở thành một trong những thách thức môi trường cấp bách nhất mà nhân loại phải đối mặt. Tình trạng này không chỉ đe dọa đến sức khỏe con người và sự sống của các loài sinh vật mà còn gây ra những hệ lụy nghiêm trọng đến kinh tế, xã hội và an ninh lương thực toàn cầu.

Trên thế giới, hàng tỷ người đang phải đối mặt với tình trạng thiếu nước sạch, và tình hình ngày càng trở nên trầm trọng hơn do biến đổi khí hậu, gia tăng dân số và ô nhiễm nguồn nước. Các hoạt động công nghiệp, nông nghiệp và khai thác khoáng sản đã và đang gây ô nhiễm nghiêm trọng các nguồn nước, đặc biệt là ở các nước đang phát triển, nơi các quy định về bảo vệ môi trường còn lỏng lẻo và việc thực thi còn nhiều hạn chế.

Việc sử dụng quá mức phân bón và thuốc trừ sâu trong nông nghiệp đã dẫn đến tình trạng ô nhiễm nitrat và các hóa chất độc hại trong nước ngầm và nước mặt, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người và hệ sinh thái. Bên cạnh đó, rác thải nhựa đang trở thành một vấn nạn toàn cầu, gây ô nhiễm nghiêm trọng các đại dương và các nguồn nước ngọt, đe dọa đến sự sống của các loài sinh vật biển và làm suy thoái các hệ sinh thái ven biển.

Tại Việt Nam, ô nhiễm nguồn nước cũng là một vấn đề nhức nhối, đặc biệt là tại các khu đô thị, khu công nghiệp và khu vực nông thôn. Nước thải sinh hoạt, nước thải công nghiệp và nước thải nông nghiệp chưa qua xử lý hoặc xử lý không đạt tiêu chuẩn đang được xả thải trực tiếp ra các sông, hồ, kênh, rạch, gây ô nhiễm nghiêm trọng.

Tình trạng khai thác cát trái phép, xả thải bừa bãi và sử dụng hóa chất độc hại trong nông nghiệp đã và đang gây ô nhiễm nguồn nước ngầm, ảnh hưởng đến đời sống của hàng triệu người dân. Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn và ô nhiễm biển đang đe dọa đến nguồn cung cấp nước ngọt cho các vùng ven biển và đồng bằng, gây ra những thách thức lớn cho phát triển kinh tế và xã hội.

Ô nhiễm nguồn nước không chỉ là vấn đề của riêng một quốc gia nào mà là trách nhiệm chung của toàn nhân loại. Để giải quyết vấn đề này, cần có sự chung tay của chính phủ, doanh nghiệp, cộng đồng và từng cá nhân trong việc thực hiện các giải pháp bảo vệ, quản lý và sử dụng nguồn nước một cách bền vững.

Nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước hiện nay tại Việt Nam 

Cùng với sự phát triển kinh tế nhanh chóng của Việt Nam vài năm trở lại đây thì vẫn đề môi trường đặc biệt là ô nhiễm nguồn nước ngày càng trở nên nghiêm trọng với rất nhiều nguyên nhân khác nhau.

Các yếu tố tự nhiên

Mưa axit chính là một trong những hiện tượng tự nhiên có tác động tới không chỉ nguồn nước mà còn phá hủy các công trình đô thị do sự ăn mòn. Bão lũ, rửa trôi, xói mòn làm trôi đất đá, các kim loại nặng xuống nguồn nước sông hồ gây ô nhiễm nguồn nước mặt. Hạn hán cũng làm giảm lượng nước sông hồ vào mùa khô cộng với thời tiết nắng nóng càng làm tăng sự ô nhiễm nguồn nước. Hay xác động vật sau khi phân hủy cũng đi vào nguồn nước các chất ô nhiễm hoặc ký sinh trùng gây bệnh cho con người.

Hoạt động nông nghiệp

Quá trình sản xuất nông nghiệp hiện nay đã có sự hỗ trợ từ công nghiệp rất nhiều, đặc biệt là về hóa chất. Phân bón, thuốc bảo vệ thực vật,… đều sử dụng các sản phẩm công nghiệp. Tất cả các hóa chất khó phân hủy đều ngấm vào đất rồi đi vào nguồn nước ngầm trong quá trình chúng ta sử dụng.

Không chỉ trồng trọt mà bên chăn nuôi cũng thải ra một lượng lớn nước thải chưa qua xử lý ra môi trường như chất thải động vật, nước thải rửa chuồng, nước thải trong hoạt động giết mổ,…

Hoạt động công nghiệp

Đây có thể coi là nguyên nhân chủ yếu gây ra ô nhiễm nguồn nước tại Việt Nam. Từ đầu những năm 90 tới nay, công nghiệp hóa gần như phát triển thần tốc ở nước ta, theo sau đó là các nhà máy, xí nghiệp mọc lên khắp cả nước. 

Một lượng lớn nước thải của tất cả các ngành công nghiệp chưa qua xử lý đổ thẳng ra sông hồ, kênh rạch tạo nên các “dòng sông chết”.Những ngành công nghiệp nặng như lọc dầu, luyện kim, năng lượng,… khối lượng và mức độ ô nhiễm của nước thải càng lớn.

Nước thải và rác thải sinh hoạt

Sự phát triển công nghiệp nói riêng và kinh tế nói chung đã tạo nên một sự gia tăng dân số nhanh chóng mặt. Tính đến năm 2023, dân số Việt Nam đã cán mốc 100 triệu dân, trong đó hai thành phố là Hà Nội và TP.HCM đều có mức dân số trên dưới 10 triệu dân. 

Sức ép về dân số tạo ra sức ép về đô thị hóa rất lớn trong khi cơ sở hạ tầng cấp thoát nước của chúng ta lại không theo kịp. Vấn đề này đang rất khó khăn và nan giải đối với các nhà lãnh đạo nước ta.

Dân trí thấp cũng là một phần lý do cho sự ô nhiễm nguồn nước. Một bộ phận người dân vẫn xả thẳng rác thải và nước thải, hoặc sinh hoạt tắm rửa, giặt rũ ngay dưới sông hồ mặc dù biết việc này vừa gây ô nhiễm vừa gây mất mỹ quan đô thị.

Hoạt động y tế

Các chất thải y tế được phân vào nhóm chất thải nguy hại. Bởi nước thải bệnh viện thường mang rất nhiều hóa chất độc hại, chưa kể đến các vi khuẩn, vi rút gây bệnh cho con người. Sẽ ra sao nếu chúng ta sử dụng nguồn nước này mà không qua xử lý kỹ càng?

Hậu quả của ô nhiễm nguồn nước

Ô nhiễm nguồn nước không những tác động trực tiếp tới đời sống người dân, mà còn tác động tới kinh tế, chính trị, xã hội Việt Nam theo chiều hướng xấu.

Tác hại đối với con người

Không phải tự nhiên mà tỉ lệ người trẻ mắc các bệnh hiểm nghèo như ung thư ngày càng tăng. Hay ngày càng xuất hiện nhiều loại bệnh lạ hiếm gặp mà con người chưa có thuốc điều trị. Sử dụng trực tiếp nguồn nước bị ô nhiễm như vậy, lâu ngày các chất độc hại tích tụ trong cơ thể con người. Nhẹ thì bị ngộ độc, đau bụng,… Nặng thì có thể gây ung thư, đột quỵ.

Nguồn nước ô nhiễm nếu sử dụng cho phụ nữ có thai còn nguy hiểm hơn. Không những có hại cho người mẹ mà còn làm tăng khả năng dị tật bẩm sinh cho con.Cùng với đó là việc sống cạnh những con sông, dòng kênh bị ô nhiễm, bốc mùi cũng gây khó chịu và làm giảm chất lượng cuộc sống đáng kể cho những người xung quanh.

Tác hại đối với kinh tế, xã hội Việt Nam

Nước sạch là nguồn nguyên liệu đầu vào của rất nhiều ngành công nghiệp. Việc thiếu nước sạch sẽ làm tăng chi phí sản xuất của sản phẩm, giảm tính cạnh tranh về giá trên thị tường và tổn thất về kinh tế rất lớn cho Việt Nam.

Ô nhiễm nguồn nước cũng làm mất mỹ quan đô thị, giảm sức hút về ngành du lịch Việt Nam. Nhìn vào một thành phố hoặc một đất nước ô nhiễm sẽ khiến chúng ta bị đánh giá là lạc hậu, kém phát triển.

Tác hại đối với môi trường và hệ sinh thái

Một nguồn nước ô nhiễm thì không có sinh vật nào có thể sống được. Tác động trực tiếp tới môi trường, làm mất cân bằng hệ sinh thái. Đây cũng là nguyên nhân gây ra sự tuyệt chủng của một số loài động thực vật ở Việt Nam.

Ô nhiễm nguồn nước cũng sẽ gián tiếp tác động và gây ra các nguồn ô nhiễm khác như ô nhiễm không khí, ô nhiễm đất,…

Các biện pháp khắc phục ô nhiễm môi trường nước

Để giải quyết vấn đề ô nhiễm nguồn nước một cách hiệu quả và bền vững, cần có sự kết hợp đồng bộ giữa các biện pháp kỹ thuật, quản lý và nâng cao nhận thức cộng đồng. Dưới đây là những giải pháp quan trọng cần được triển khai:

Xử lý nước thải

Xây dựng và nâng cấp hệ thống xử lý nước thải: Đầu tư xây dựng mới và nâng cấp các hệ thống xử lý nước thải tập trung tại các khu đô thị, khu công nghiệp và khu vực nông thôn. Áp dụng các công nghệ xử lý tiên tiến, đảm bảo nước thải sau xử lý đạt các tiêu chuẩn quy định trước khi xả ra môi trường.

Khuyến khích xử lý nước thải tại chỗ: Hỗ trợ và khuyến khích các hộ gia đình, doanh nghiệp và cơ sở sản xuất áp dụng các biện pháp xử lý nước thải tại chỗ (ví dụ: bể tự hoại cải tiến, hệ thống lọc sinh học) để giảm tải cho hệ thống xử lý tập trung.

Quản lý nguồn thải

• Kiểm soát chặt chẽ các nguồn thải: Tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm các hành vi xả thải trái phép, gây ô nhiễm nguồn nước.
• Quy hoạch khu công nghiệp và khu dân cư hợp lý: Bố trí các khu công nghiệp và khu dân cư cách xa các nguồn nước quan trọng, có hệ thống thu gom và xử lý nước thải riêng biệt.
• Khuyến khích sản xuất sạch hơn: Hỗ trợ và khuyến khích các doanh nghiệp áp dụng các quy trình sản xuất sạch hơn, sử dụng ít nước và hóa chất hơn, giảm thiểu lượng chất thải phát sinh.
• Quản lý chặt chẽ việc sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật: Hướng dẫn nông dân sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật đúng liều lượng, đúng cách, không sử dụng các loại hóa chất độc hại bị cấm. Khuyến khích áp dụng các phương pháp canh tác hữu cơ, thân thiện với môi trường.

Phục hồi và bảo vệ các hệ sinh thái

• Phục hồi các khu vực bị ô nhiễm: Thực hiện các dự án cải tạo, phục hồi các khu vực sông, hồ, kênh, rạch bị ô nhiễm, khôi phục khả năng tự làm sạch của các hệ sinh thái.
• Bảo vệ rừng đầu nguồn: Tăng cường trồng và bảo vệ rừng đầu nguồn để duy trì nguồn cung cấp nước và hạn chế xói mòn, rửa trôi đất vào các nguồn nước.
• Xây dựng các công trình phòng chống thiên tai: Xây dựng các đê điều, hồ chứa nước để kiểm soát lũ lụt, hạn hán và xâm nhập mặn, bảo vệ nguồn nước khỏi các tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu.

Nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi

• Tuyên truyền, giáo dục: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục để nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo vệ nguồn nước, tác hại của ô nhiễm và các biện pháp phòng tránh.
• Khuyến khích các hành vi thân thiện với môi trường: Khuyến khích người dân sử dụng nước tiết kiệm, không xả rác bừa bãi, tham gia các hoạt động vệ sinh môi trường và bảo vệ nguồn nước.
• Xây dựng ý thức trách nhiệm: Nâng cao ý thức trách nhiệm của các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân trong việc bảo vệ nguồn nước.

Hoàn thiện hệ thống pháp luật và chính sách

• Xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật: Ban hành các văn bản pháp luật đầy đủ, đồng bộ và hiệu quả về quản lý và bảo vệ nguồn nước.
• Tăng cường thanh tra, kiểm tra: Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường nước.
• Khuyến khích đầu tư: Tạo điều kiện thuận lợi để thu hút đầu tư vào lĩnh vực xử lý nước thải và bảo vệ nguồn nước.

Tăng cường hợp tác quốc tế

• Chia sẻ kinh nghiệm: Tham gia các diễn đàn, hội thảo quốc tế để chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi các mô hình thành công trong việc quản lý và bảo vệ nguồn nước.
• Hợp tác nghiên cứu: Hợp tác với các tổ chức quốc tế để nghiên cứu và ứng dụng các công nghệ xử lý nước thải tiên tiến.
• Nhận hỗ trợ tài chính: Vận động các nguồn tài trợ quốc tế cho các dự án bảo vệ nguồn nước.

Việc thực hiện đồng bộ và hiệu quả các biện pháp trên sẽ góp phần quan trọng vào việc khắc phục ô nhiễm nguồn nước, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và đảm bảo sự phát triển bền vững của đất nước.

Kết luận

Ô nhiễm nguồn nước đã, đang và sẽ vẫn là thách thức đối với những quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Chúng ta không thể kiểm soát được những yếu tố tự nhiên nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát các yếu tố về con người. Những năm trở lại đây nhờ có sự quản lý của nhà nước và ý thức người dân được nâng cao thì chúng ta hoàn toàn có thể tin vào một thực trạng tốt hơn về môi trường nước trong tương lai.